Pawluk, właściwie Michnowicz But, Paweł (zm. 1638), hetman kozacki, wódz powstania 1637 r. Był jednym z przywódców powstania kozackiego Iwana Sulimy w r. 1635. Szymon Okolski określa go jako «kompryncypała i autora» zdobycia Kudaku oraz zabicia dragonów z załogi forteczki (sierpień). Aresztowany wraz z Sulimą przez wiernych Rzpltej Kozaków rejestrowych, został z tym wodzem i czterema innymi przywódcami odesłany do Warszawy, gdzie osądzono ich w grudniu na karę śmierci. P. nie został jednak ścięty jak pozostali, gdyż na prośbę podkanclerzego kor. Tomasza Zamoyskiego ułaskawiono go i uwolniono. W sierpniu 1636 w obozie kozackim nad Rosawą był P. przywódcą opozycji, która wobec niewypłacenia żołdu domagała się wyruszenia na Zaporoże i podjęcia wypraw na Morze Czarne. Jesienią rzeczywiście wyszedł P. na Zaporoże i w październiku napadał na posiadłości tatarskie. W listopadzie na czele kilku tysięcy Kozaków, za wiedzą, a prawdopodobnie i zgodą hetmana w. kor. Stanisława Koniecpolskiego, zaciągnął się w służbę chana krymskiego Inajeta i wziął udział w jego wyprawie przeciw Kantymirowi na Budziak. Wrócił na Zaporoże wiosną 1637, wystąpił ostro przeciw starszyźnie, atakując ją m. in. za jej rolę w okresie powstania Sulimy oraz zarzucając, że nie broni Kozaków przed krzywdami ze strony starostów.
W początkach czerwca P. dokonał rzeczywistej secesji, stwarzając organizację nie podporządkowaną legalnej starszyźnie, następnie na czele tzw. wypiszczyków ruszył na Ukrainę osiadłą, zagarnął w Korsuniu artylerię kozacką i wrócił na Zaporoże, gdzie zaczęli ściągać opozycyjnie nastrojeni wypiszczycy. W czerwcu i lipcu starszyzna bezskutecznie próbowała go skłonić do podporządkowania się i zwrotu armat. Gdy nie dało to rezultatu, wybrała starszym Sawę Kononowicza na miejsce Wasyla Tomilenki, nie chcącego występować przeciw P-owi. P. uznał to za «casus belli»; w początkach sierpnia ruszył na Ukrainę osiadłą, tytułując się hetmanem. Kononowicz i inni przedstawiciele starszyzny, schwytani przez oficerów P-a, zostali na jego rozkaz straceni w sierpniu w Borowicy. Koniecpolski, obawiający się najazdu tureckiego, wezwał Kozaków do obozu pod Łuczyńcami. P. w liście z 21 IX stawiał jako warunek przybycia nadesłanie chorągwi i buławy; Koniecpolski odpowiedział dopiero 5 XI, domagając się od Kozaków, by podporządkowali się starszemu, którego wyznaczy, grożąc podjęciem walki. Na żądanie Władysława IV, który chciał w miarę możliwości pokojowego załatwienia sprawy, hetmani (Koniecpolski i polny Mikołaj Potocki) podejmowali z Kozakami pertraktacje (po raz ostatni 13 XII), przygotowując jednocześnie od początku listopada wyprawę na Naddnieprze. Tymczasem P., rezydujący w Czehrynie, opanował południową część Zadnieprza (m. in. Łubnie) oraz Prawobrzeże po Roś. Rozpoczął też bezskuteczne starania o pomoc Tatarów, Kozaków dońskich i Moskwy. Ok. 24 X zaczął się obawiać podjęcia działań przez wojska kwarciane. Spróbował podporządkować sobie w listopadzie północne Naddnieprze, co mu się w przeważnej mierze udało, oraz pułki: kaniowski, korsuński, białocerkiewski, co mu się powiodło tylko częściowo. Z początkiem listopada P. udał się na Zaporoże, skąd wyruszył 19 XI, i w początkach grudnia zdecydował się skoncentrować swe siły w rejonie Moszen. Działania wojsk koronnych, a szczególnie szybkość poruszeń wydzielonej grupy Samuela Łaszcza, zaskoczyły P-a i uniemożliwiły połączenie się z nim powstańców zadnieprzańskich. Dn. 16 XII ruszył w kilkanaście tysięcy ludzi przeciw polskim siłom głównym Mikołaja Potockiego pod Kumejki. W stoczonej tutaj bitwie poniósł klęskę, doszło do rozerwania taboru. P. walczył w odciętej przedniej jego części, potem uszedł. Wespół z kilku tysiącami ludzi zamknął się w Borowicy, którą 20 XII obległy wojska koronne. P. obawiając się, iż odmawiający mu posłuszeństwa Kozacy wydadzą go Polakom, chciał w nocy uciekać «z swoją drużyną», lecz nie przebił się przez szańce polskie. Dn. 21 XII na żądanie Potockiego wydano go wraz z paru innymi przywódcami; Adam Kisiel zaręczył, że nie zostaną straceni. Na sejmie 6 IV 1638 hetman Koniecpolski oddał ich królowi. Wbrew protestom Kisiela, 19 IV 1638 ścięto ich w Warszawie, a potem jakoby ciała ćwiartowano. Niewiarygodna jest informacja Natana Hanowera o usmażeniu P-a na żelaznym tronie.
Baranowski B., Geneza sojuszu kozacko-tatarskiego z 1648 r., „Przegl. Hist.” R. 37: 1948 s. 283–4; Hruševs’kyj, Istorija, VIII č. 1 s. 224–5, 234–6, 246–75, 286; Tomkiewicz W., Bitwa pod Kumejkami (16 XII 1637), „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 19: 1936/7 s. 240–56, 259–61; tenże, Ograniczenie swobód kozackich w r. 1638, „Kwart. Hist.” R. 44: 1930 t. 1 s. 133–5, 139–40, 144–5; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej. 1654–1954. Sbornik statej, Moskva 1954 s. 69–71; Wójcik Z., Dzikie Pola w ogniu, W. 1908 s. 113–16, 119, 122; – Hannower N., Jawein Mecula tj. Bagno Głębokie, kronika zdarzeń z l. 1648–1652, w: Sprawy i rzeczy ukraińskie, Wyd. F. Rawita-Gawroński, Lw. 1914; Okolski Sz., Diariusz transakcji wojennej między wojskiem koronnem i zaporowskiem w r. 1637, Kr. 1858 s. 10–17, 21–2, 25–8, 33–4, 41–56, 62–7; – B. PAN w Kr.: rkp. 1819 k. 299–303, 325–326, 340, 359, 423–442, 455, 520–521, 570, 593–597, 717–718.
Wiesław Majewski